Πορεία αναζήτησης των Εθνικών Ιδεών

Μέρος Ζ’

«Ό,τι κατασκευάζουμε εμείς στηρίζεται εις τις βάσεις που έθεσαν οι Αρχαίοι Έλληνες και πολλάκις οφείλουμε σε αυτούς τον πρώτον όροφον του οικοδομήματος, ενίοτε όμως και ολόκληρον την πτέρυγα αυτού»

Ιππόλυτος Ταιν

Παρά το γεγονός ότι η «Γαλλική Επανάσταση» του 1789  αποτελεί πραγματικό ορόσημο της αλλαγής του αριστοκρατικού «Παλαιού Καθεστώτος» με την Δημοκρατία και είναι αυτή η οποία έδωσε πολιτικήν υπόσταση στην πνευματική παραγωγή του «Διαφωτισμού», ένα νέο πολιτικό κίνημα εξεκίνησε εναντίον του, μάλιστα δε αρκετά πριν από την έναρξη  της Επαναστάσεως. Ο Ιρλανδός φιλόσοφος, θεωρητικός της πολιτικής επιστήμης, πολιτικός ηγέτης και εξέχων ρήτωρ Έντμουντ Μπερκ (1729 –1797), 30 έτη πριν από την «Διακήρυξη των  Δικαιωμάτων του Ανθρώπου», ο Γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής και τεχνοκρίτης Γιόχαν Γκότφριντ φον Χέρντερ (1744-1803) γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής και τεχνοκρίτης το 1769 και προ αυτών ο Ιταλός ιστορικός , φιλόσοφος και νομικός Τζιαμπατίστα Βίκο (1668-1744), εξεκίνησαν μιαν εκστρατεία ενάντια στον γαλλικό Διαφωτισμό και τον ορθολογισμό. [Ο Χέρντερ μάλιστα παρά το γεγονός ότι είχε προσχωρήσει στον «Διαφωτισμό», όταν κατά την διάρκεια του ταξιδίου του στο Παρίσι εγνώρισε τους προ – επαναστάτες, κατά το πλείστον τέκτονες «Εγκυκλοπαιδιστές», τον επέκρινε σαν ειδωλολατρεία της λογικής].

Όλες αυτές οι ενέργειες αποτελούν τις πρώτες κινήσεις εναντίον του Διαφωτισμού και σχηματίζουν την θεμελιώδη αρχή της θεωρίας του «Αντι-Διαφωτισμού». Όλες αντεμάχοντο την νέα θεώρηση της ιστορίας του ανθρώπου και της κοινωνίας, καθώς και τις επιμόνως ορθολογικές θεωρίες της γνώσεως. Συμφώνως προς τις θέσεις τους ο Διαφωτισμός δεν απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τους καταναγκασμούς της ιστορίας και από τον ζυγό των παραδοσιακών πεποιθήσεων, αλλά τουναντίον κατεκερμάτισε την ανθρωπίνη ύπαρξη και κατέστρεψε την ενότητα του μεσαιωνικού κόσμου. Συμφώνως προς την θεωρία τους, κατεστράφη η πνευματική αρμονία του μεσαιωνικού ανθρώπου με την επελθούσα Αναγέννηση καθώς και την Μεταρρύθμιση. Ο άνθρωπος καθοδηγείται από την θρησκεία, ζει από την εργασία του μέσα στην κοινωνία, ενώ αγνοεί το πεπρωμένο του και εκπληρώνει τον ρόλο του. Άλλως παρασύρεται στον κοινωνικό όλεθρο και στον ατέρμονα ατομικό αποπροσανατολισμό.

Στον  19^ον αιώνα η γενεά των στοχαστών συνεχίζεται και με τον σπουδαίον ελληνολάτρη Ιππόλυτο Ταιν, που αντιδρά στον φερ’ ειπείν «εκδημοκρατισμό» της πολιτικής ζωής στην Αγγλία το 1867 με το δεύτερο «Bill of Rights», στην Γαλλία με την Κομμούνα των Παρισίων το 1848 και με την ίδρυση της Γ΄ Δημοκρατίας το 1870. Ο Ταιν καταγράφει την ιστορία της αποτυχίας του Δυτικού πολιτισμού και τον αναλύει λεπτομερώς,  προτείνων λύσεις σωτηρίας του. Φοβάται ότι ο θεσμοθετηθείς «εκδημοκρατισμός» και η επιβληθείσα … άνωθεν «ελευθερία του ατόμου» να αποφασίζει για το ποιος θα έχει το δικαίωμα να κυβερνά ή για το πώς θα επωφελείται των προνομίων που του παρέχει ο νόμος, θα επηρεάσουν την οικονομία και την κοινωνία, ενώ επίσης θα συντελέσουν στην σταθερά κατάπτωση του επιπέδου του πολιτισμού. Για τον λόγον αυτόν οι στοχασμοί περί παρακμής κατέχουν κεντρική θέση στην σκέψη του Γάλλου ελληνολάτρη. Επίσης για τον ίδιον λόγο παίζει καθοριστικό ρόλο η θρησκεία ως μέσον «κοινωνικής υγείας», δηλαδή η θρησκεία, ακλόνητη και καλώς διαρθρωμένη, μια λάμψη το Νου,  δίχως «αμετάβατη» πίστη ή συγχυτική μεταφυσική.

Ποιος ήταν όμως ο Ταιν που αποτελεί ένα κρίσιμον «πυλώνα» της σκέψεως του Ίωνος Δραγούμη; Ο Ιππόλυτος Ταιν ήταν ένας Γάλλος ιστορικός, τεχνοκριτικός και φιλόσοφος του 19^ου αιώνος (1828-1893) με λαμπρές σπουδές στο «Λύκειον Condorcet» και στην περιβόητο «Ecole Normale Supérieure». Ήταν κάτοχος δύο Baccalauréat (πανεπιστημιακών πτυχίων) πριν  καν καταστεί εικοσαετής.  Υπήρξεν θεωρητικός του γαλλικού νατουραλισμού, πνεύμα ελεύθερο και ανοικτό στις φιλοσοφικές ιδέες της εποχής. Νους ισχυρός,  ησπάσθη τις θέσεις του «εκλεκτικιστή» φιλοσόφου Βικτώρ Κουζέ (Victor Cousin, 1792 –1867), τον θετικισμόν και την επιστημοκρατία. Υπήρξεν πανεπιστημιακός Καθηγητής στην Nevers, στο Poitiers, στην Besançon και στην Οξφόρδη. Ήταν μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας από το 1878 και παρήγαγε ιδιαιτέρως πλούσιο συγγραφικό έργο. Μείζονα έργα του  ήσαν: «Περί του πλατωνικού προσώπου» / «De personis platonicis»- «Ο Λαφονταίν και οι μύθοι του» /«La Fontaine et ses fables»- «Ταξίδια στα Πυρηναία»/ «Voyages aux Pyrénées»- «Οι Κλασικοί φιλόσοφοι του 19^ου αιώνος στην Γαλλία»/ «Les philosophes classiques du XIXe siècle en France» – «Ιστορία της αγγλικής λογοτεχνίας» /«Histoire de la littérature anglaise» – «Σημειώσεις περί της Αγγλίας» / «Notes sur l’Angleterre» και πάρα πολλά άλλα.

[Νατουραλισμός ή φυσιοκρατία χαρακτηρίζεται η θεωρία εκείνη που θέτει ως υπερτάτη δύναμη την αυθυπαρξία της Φύσεως. Συμφώνως προς την θεωρίαν αυτήν οι ηθικές αξίες των ανθρώπων εκπορεύονται από τους ιδίους νόμους με τους οποίους οργανούται η Φύση και πηγάζουν από αυτήν. Η νατουραλιστική πεζογραφία είναι μετεξέλιξη της ρεαλιστικής και έχει πολλά κοινά σημεία με αυτήν, καθώς,  (όπως και η ρεαλιστική), εκκινεί από την επιθυμίαν της απεικονίσεως της πραγματικότητος με ακρίβεια και δίχως ωραιοποίηση. Οι νατουραλιστές συγγραφείς, όπως ο Ταιν, πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται  από τους παράγοντες της κληρονομικότητος, του περιβάλλοντος και της πιέσεως της «στιγμής», με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων τους παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και την σεξουαλικήν επιθυμία), αλλά και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Τα νατουραλιστικά έργα, όπως αυτά του Ταιν,  διακρίνονται επίσης για την υπερβολικώς λεπτομερή απόδοση της πραγματικότητος, ακόμη και σε σκηνές ιδιαιτέρως βίαιες, αλλά και συχνά για το τραγικόν τέλος,  κατά το οποίον ο ήρως οδηγείται συνήθως στην καταστροφή. Άλλο εμφανές χαρακτηριστικό των νατουραλιστικών έργων είναι η απόδοση των λόγων των ηρώων σε ελεύθερο πλάγιο λόγο.]

Ο Ταιν ησχολήθη εκτενώς με την τέχνη, την λογοτεχνία και την ιστορία. Τα πολιτικά γεγονότα τα συνδεόμενα με την εξέγερση και την βιαία καταστολή της Κομμούνας των Παρισίων, αλλά και η ήττα του 1870, τον έστρεψαν στην μελέτη των αιτίων της Γαλλικής επαναστάσεως του 1789. Εστράφη κατά του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και απέδειξεν ότι «όλοι οι θεσμοί υπεσκάφησαν εκ βάθρων και η κυρίαρχος φιλοσοφία αφήρεσε κάθε ισχύν από το έθιμον, την θρησκεία και το κράτος».  Μέσα  στο γενικό κλίμα της παρακμιακής οχλοκρατικής «δημοκρατικότητος» ανεπτύχθη ένας βαθύς στοχασμός  σχετικώς με την αποτυχία  του «Δυτικού πολιτισμού» και της παρερμηνευθείσης μεσαιωνικής κληρονομίας του. Από τον Ταιν επισημαίνεται η φθορά και δολία καταστροφή του Παραδοσιακού Πολιτισμού, οργανικού, κοινοτικού και διαπεποτισμένου με θεοσέβεια , από τις διαβρωτικές δυνάμεις της «δημοκρατικής» παρακμής και της  κτηνώδους γενικευμένης κυριαρχίας του πλέον χυδαίου υλισμού. Περιγράφεται και σχηματοποιείται η ανάλυση του «Κακού», ενώ προτείνεται η θεραπεία του : H     ψύχραιμη και συστηματική  εκρίζωση της αντιφυσικής ιδέας περί παντοδυναμίας του «απρόσωπου» – ατόμου, η αποκατάσταση της οργανικής «κοινότητος», το τέλος της εξαναγκαστικής και «ιεροποιημένης» καθολικής ψήφου των πάντων και της ισοπεδωτικής ισότητος.   

Εστράφη εναντίον του ορθολογισμού, του μετεπαναστατικού «ουμανισμού», των δήθεν πανανθρωπίνων «οικουμενικών αξιών» και της αστικής δημοκρατίας. Η αλλαγή του καθεστώτος με την γαλλική επανάσταση οδήγησε, κατά την αντίληψή του, στην παρακμή και στην αποστροφή για τον πολιτισμό. Εκ φύσεως απαισιόδοξος («τι νεκροταφείον είναι η ιστορία !»/«quel cimetière que l’histoire !»)- ο Ταιν υπήρξεν πολλές φορές ιδιαιτέρως αυστηρός και βιαστικός στις αποφάσεις του. Όμως, οι ερμηνείες του μέχρι σήμερον γνωρίζουν μεγάλην επιτυχία, κυρίως οι συμπαγείς πολιτικές συντηρητικές θεωρίες του, οι οποίες συνιστούν τον ανεξίτηλο «σκοτεινόν υπότιτλο» της επαναστάσεως του 1789.

Ως συντηρητικός πατριώτης ο Ταιν ήσκησε σφοδρά κριτική εναντίον των εγκληματιών «ακραίων δημοκρατών»,  εναντίον των δολοφόνων Ιακωβίνων το 1793 και της εξοντωτικής Παρισινής Κομμούνας του 1871. Ο Ταιν  ετάσσετο υπέρ ενός μικρού Κράτους όπου θα κυριαρχούν οι ελίτ. Τάσσεται επίσης με σφοδρότητα εναντίον του χυδαίου όχλου και δεν εμπιστεύεται ως «επαρκώς ισχυρά και λειτουργική» την αστική δημοκρατία. Επίστευεν ότι : «Τα ιστορικά γεγονότα καθορίζονται από τους ισοτίμους νόμους του φυσικού κόσμου».

Α. Κωνσταντίνου